Tôi vừa có một chuyến đi gần 1 tháng ở bên nhà. Đó là một thời gian tương
đối dài đối với tôi, một phần là vì công việc, và một phần khác là nghỉ hè.
Chính vì hai việc này mà tôi có dịp đi đây đó, và có dịp quan sát quê hương --
không phải từ phòng máy lạnh, mà từ thực địa.
Tôi e rằng những quan sát và cảm nhận của tôi hơi bi quan.
Thú thật, tôi không thấy một Việt Nam sẽ "tươi sáng", mà chỉ thấy một
đất nước sẽ tiếp tục tụt hậu và lệ thuộc, nhất là trong bối cảnh cộng đồng
kinh tế ASEAN
1. Một đất nước trên đà suy
thoái
Cái ấn tượng chung và bao quát trong chuyến về thăm quê là đất nước
này đang trên đà suy thoái hầu như về mọi mặt. Mặc cho những con số thống kê
kinh tế màu hồng được tô vẽ bởi Nhà nước, trong thực tế thì cuộc sống của người
dân càng ngày càng khó hơn.
Hơn 70% dân số là nông dân hay sống ở miệt quê, nên chúng ta thử
xem qua cuộc sống của một gia đình nông dân tiêu biểu, gồm vợ, chồng và 2 con.
Gia đình này làm ra gạo để các tập đoàn Nhà nước đem đi xuất khẩu lấy ngoại tệ
(và chia chác?) nhưng số tiền mà họ để dành thì chẳng bao nhiêu. Gia đình này có
thể có 5 công đất (hoặc cao lắm là 10 công đất), sau một năm quần quật
làm việc "bán mặt cho đất, bán lưng cho trời", cả nhà chỉ để dành khoảng
10-15 triệu đồng, có khi còn không bằng một bữa nhậu của các quan
chức.
Cuộc sống của người nông dân là nợ triền miên. Đầu mùa thì vay
ngân hàng để mua giống, mua phân, mua thuốc trừ sâu; thu hoạch xong thì phải trả
nợ cộng tiền lời cho ngân hàng. Rồi đến mùa vụ kế tiếp thì cái vòng vay - trả nợ
lại bắt đầu. Con của người nông dân đi học, thì mỗi đứa phải gánh ít nhất là
10 loại phí khác nhau, có khi lên đến 20 phí! Các trường, các uỷ ban nhân
dân, các cơ quan công quyền, v.v. đua nhau sáng chế ra những loại phí để moi móc
túi tiền người dân vốn đã quá ít ỏi. Họ không cần biết người dân có tiền hay
không, phí là phí, và phải đóng phí. Không ít gia đình không có tiền đóng phí
nên cho con nghỉ học. Đã có tình trạng người dân không đủ tiền trả viện phí nên
tìm đến con đường tự tử.
Môi trường sống xuống cấp thê thảm. Sự gia tăng dân số gây áp lực cực kì
lớn đến môi sinh. Mật độ dân số tăng nhanh, ngay cả ở vùng nông thôn. Có thể nói
rằng hầu hết các con sông ở VN đang chết. Tất tần tật, kể cả heo gà và có
khi cả người chết, cũng bị vứt xuống sông.
Những con sông VN đang chết vì chúng đã biến thành những bãi rác di
động khổng lồ. Đó là chưa nói đến sự xâm nhập của nước mặn vào các con sông
vùng Đồng bằng sông Cửu Long, một phần là do mấy cái đập lớn Tàu xây trên
thượng nguồn của sông. Tôi cho rằng sự suy thoái về môi trường là mối đe doạ
lớn nhất đến sự tồn vong của đất nước.
Ở đất nước này, chính quyền đã mắc cái bệnh vô cảm quá lâu, và
bệnh đã trở thành mãn tính, rất khó cứu chữa. Cái bệnh vô cảm của chính quyền nó
còn lan truyền sang cả xã hội, mà trong đó mọi người dùng mọi phương cách và thủ
đoạn để tranh nhau ngoi lên mặt đất mà sống. Có thể nói cả xã hội đang chạy
đua. Cái chữ "chạy" ở VN đã có một ý nghĩa khác. Dân chạy để đưa con cái vào
đại học, vào cơ quan Nhà nước để hi vọng đổi đời. Quan chức cũng chạy đua vào
các chức vụ trong guồng máy công quyền, và họ chạy bằng tiền. Tiền dĩ
nhiên là từ dân. Thành ra, cuối cùng thì người dân lãnh đủ. Sự suy thoái ở VN
diễn ra trên mọi mặt, từ kinh tế, môi trường, y tế, giáo dục, đến đạo đức xã
hội.
2. Đất nước đang bị
"bán"
Một anh bạn tôi vốn là một doanh nhân (businessman) thành đạt cứ mỗi lần
gặp tôi là than thở rằng đất nước này đang bị bán dần cho người nước ngoài. Mà,
đúng là như thế thật. Ở khắp nơi, từ Đà Nẵng, đến Nha Trang, tận Phú Quốc, người
ta "qui hoạch" đất để bán cho các tập đoàn nước ngoài xây resort, khách sạn, căn
hộ cao cấp.
Một trong những "ông chủ" mới thừa tiền để mua tất cả của Việt Nam là
người Tàu lục địa.
Chẳng những đất đai được bán, các thương hiệu của VN cũng dần dần bị các
tập đoàn kinh tế nước ngoài thu tóm và kiểm soát. Chẳng hạn như các tập đoàn
Thái Lan đã thu tóm những thương hiệu bán lẻ và hàng điện tử của Việt
Nam. Tuy nhiên, người dân có vẻ "ok" khi người Thái kiểm soát các cửa hàng này,
vì dù sao thì người Thái đem hàng của họ sang còn có phẩm chất tốt và đáng tin
cậy hơn là hàng hoá độc hại của Tàu cộng.
Đó là chưa kể một loại buôn bán khác: buôn bán phụ nữ. Phụ nữ Việt
Nam được quảng cáo ở các nước như Tàu, Đài Loan, Singapore và Đại Hàn. Chưa bao
giờ người Việt Nam chịu nhục khi con gái VN được cho đứng trong lồng
kiếng như là những món hàng để người ta qua lại ngắm nghía và trả
giá! Thử hỏi, có người Việt Nam nào tự hào được khi đồng hương mình bị đem ra
rao bán như thế. Xin đừng nói đó là những trường hợp cá biệt; đó là tín hiệu cho
thấy một đất nước đang bị suy thoái về đạo đức xã hội.
Không cần phải nhờ đến tổ chức minh bạch quốc tế chúng ta mới biết VN là
một trong những nước tham nhũng nhất thế giới. Chỉ cần tiếp xúc với hải
quan, hay bất cứ cơ quan công quyền nào, người dân đều có thể nếm "mùi tham
nhũng". Tham nhũng từ dưới lên trên, từ bên này sang bên kia, từ cấp thấp đến
cấp cao. Có khi tham nhũng công khai, và kẻ vòi tiền mặc cả cái giá mà không
hề xấu hổ. Các cơ quan Nhà nước phải hối lộ các cơ quan Nhà nước khác, và họ xem
đó là bình thường. Ngay cả những ngành dịch vụ tưởng như là "trí thức" như giáo
dục và y tế mà cũng tham nhũng, và vì họ có học nên tham nhũng ở hai ngành này
còn "tinh tế" hơn các ngành khác!
Có thể nói là tham nhũng (và hối lộ) đã trở thành một thứ văn hoá. Cái
văn hoá này nó ăn sâu vào não trạng của cán bộ Nhà nước. Đã là văn hoá
thì nó rất khó xoá bỏ một sớm một chiều. Ngay cả ông tổng Phú Trọng còn thú nhận
rằng trạng tham nhũng như "ghẻ ruồi, rất ngứa ngáy, khó chịu", nhưng cho đến nay
ông cũng không làm được cái gì để giảm tình trạng
này.
Có thể nói không ngoa rằng VN là một xã hội bất an. Đọc báo hàng ngày
thấy tin tức về tội phạm dày đặc khắp nơi. Chẳng những sự phổ biến của tội phạm,
mà sự manh động của các vụ án càng ngày càng táo tợn. Chưa nơi nào có những
vụ giết người vô cớ như ở VN: chỉ một cái nhìn cũng có thể dẫn đến cái
chết!
Đáng ngại nhất là tội phạm đã lan tràn về tận vùng quê. Ở quê tôi,
nơi mà ngày xưa là một làng êm ả, ngày nay là một cộng đồng bất an vì những vụ
chém giết xảy ra hầu như hàng tuần! Người dân dưới quê cảm thấy mệt mỏi, không
muốn nuôi trồng gì nữa, vì nạn trộm cắp hoành hành triền miên. Nuôi cá chưa đủ
lớn thì đã bị trộm câu mất. Trồng một cây mít, trái chưa chín thì đã có trộm hái
dùm. Chưa bao giờ tình trạng trộm cắp phổ biến như hiện nay ở vùng nông
thôn.
Đó là chưa nói đến tai nạn giao thông vốn còn kinh hoàng hơn cả trộm cắp.
Ở VN, bước ra đường là chấp nhận rủi ro tai nạn, thậm chí chết vì sự hỗn loạn
của hệ thống giao thông. Thật vậy, tai nạn giao thông ở VN đã và đang trở
thành nỗi kinh hoàng của không chỉ người dân địa phương mà còn ở du
khách.
Một dạng bất an khác là (mất) an toàn thực phẩm. Có thể nói rằng đây
là vấn đề làm cho cả dân số quan tâm nhất (theo như kết quả của một cuộc điều
tra xã hội chỉ ra). Đi đến đâu, ở bất cứ thời điểm nào, người ta cũng nói đến
những loại hàng hoá độc hại được tuồn vào thị trường Việt Nam từ một cái
nguồn quen thuộc: Tàu cộng. Ngay cả ở dưới quê tôi, người dân còn không dám mua
trái cây có xuất xứ từ Tàu. Không có một nông sản nào của Tàu sản xuất được
xem là an toàn. Ngày nay, ngay cả các bợm nhậu cũng e dè những món ăn ở nhà
hàng, quán nhậu, vì không ai dám chắc đó là hàng hoá của VN hay của Tàu. Nhưng
điều đáng buồn nhất là sự tiếp tay của các doanh nghiệp Việt Nam để cho hàng hoá
Tàu hoành hành đất nước ta và dân tộc ta. Thật không ngoa khi gọi những doanh
nghiệp này là "gian thương". Cũng không ngoa để nói rằng gian thương cấu kết với
những cán bộ tham nhũng đang giết chết kinh tế nước nhà và người
dân.
5. Trí thức không có tiếng nói, không có phản
biện
Theo dõi báo chí ở VN, dễ dàng thấy sự trống vắng tiếng nói của giới trí
thức. Trước một sự kiện tương đối quan trọng như đại hội đảng csvn, mà không hề
có bất cứ một bình luận độc lập nào, không hề có một bài phân tích về các nhân
vật chóp bu trong đảng, hoàn toàn không có một phát biểu mang tính viễn kiến của
bất cứ một nhân vật "lãnh đạo" tương lai nào! Thay vào đó là những tiếng nói của
những người mang danh "sư sĩ" nhưng cách họ nói và ngôn ngữ của họ thì chẳng
khác sự "cò mồi" là bao nhiêu.
Trước hiện tình đất nước, giới có học nói chung có vẻ lãnh đạm. Họ
không quan tâm. Họ thường chạy trốn thực tế bằng cách biện minh rằng "chỉ lo
việc chuyên môn". Thật ra, cũng khó trách họ, vì nếu họ nói ra những ý kiến thì
có thể sẽ bị phạt nặng nề, thậm chí tù đày. Ngay cả yêu nước là một tình cảm
thiêng liêng mà cũng phải được tổ chức và ... cho phép. Một xã hội đối xử với
giới trí thức như thế thì làm sao bền vững được.
6. Guồng máy quản lí bất
tài
Thật ra, sự bất tài của quan chức Nhà nước không còn gì là bí mật. Vì bất
tài, nên họ thường "sản xuất" ra những qui định hài hước, và có khi cực
kì vô lí và phi khoa học. Chúng ta còn nhớ trước đây, họ cho ra qui định mang
danh "ngực nở chân dài" để được lái xe ô-tô, gây ra một trận cười cấp
quốc gia. Tưởng như thế đã là hi hữu, ai ngờ họ lạ tái xuất với một qui định
"trời ơi": Xe ô-tô 4 bánh phải có bình chữa cháy. Qui định này làm trò
cười cho cả thế giới và các hãng sản xuất xe hơi. Tưởng qui định như thế đã là
vô lí, họ còn cho ra một qui định "trên trời" như xe trên 10 chỗ ngồi phải có
găng tay và khẩu trang lọc độc! (Tất nhiên, không phải ai trong guồng máy
Nhà nước là bất tài, vẫn có người tài đó, nhưng cái ấn tượng chung mà người dân
có thì đó là một guồng máy gồm những người bất tài, ăn bám nhân
dân).
7. Tuy bất tài, nhưng guồng máy đó rất giỏi trong việc hành
dân
Sự hành dân của guồng máy quản lí & hành chính của Việt Nam phải nói
là vô song trên thế giới. Đối với người dân, có việc đến cổng công đường là một
nỗi sợ, một cơn ác mộng. Hầu như không có một việc gì, từ nhỏ đến lớn, mà trôi
chảy lần đầu khi đến gặp các quan chức Nhà nước. Tôi về quê và nghe nhiều câu
chuyện hành dân mà nói theo tiếng Anh là "incredible" -- không thể tin được. Chỉ
cần cái họ viết sai dấu (như "Nguyển" thay vì "Nguyễn") là cũng bị hành và tốn
tiền triệu! Những lỗi sai chính tả đó là của họ (quan chức, cán bộ), nhưng họ
vẫn hành dân một cách vô tư. Họ tìm mọi cách, mọi lúc để "đá" dân từ cơ quan này
sang cơ quan khác, và biến dân như những trái banh để họ làm tiền. Thực
dân Pháp ngày xưa có lẽ cũng không hành dân như cán bộ Nhà nước ngày
nay.
Năm 2016 này Việt Nam sẽ tham gia Cộng đồng Kinh tế ASEAN (ASEAN Economic
Community hay AEC). Mục tiêu là hình thành một cộng đồng kinh tế có khả năng
cạnh tranh cao, hàng hoá và dịch vụ, đầu tư sẽ tự do lưu chuyển giữa các nước
thành viên. Tôi ghé thăm một đại học lớn ở Thái Lan vào năm 2013, và giới trí
thức bên đó đã bàn rất nhiều về viễn cảnh này, họ tư vấn cho chính phủ để chuẩn
bị hoà nhập vào AEC. Nhưng ngạc nhiên thay, ở VN rất ít thảo luận về AEC
và những tác động của nó đến cuộc sống của người dân! Nhưng với tình trạng suy
thoái, đất nước bị "bán", tham nhũng tràn lan, xã hội bất an, trí thức không có
tiếng nói, guồng máy quản lí bất tài nhưng giỏi hành dân, thì không nói ra,
chúng ta cũng biết là khả năng cạnh tranh của VN không cao trong AEC. Khả năng
cạnh tranh không cao rất có thể dẫn đến nguy cơ lệ
thuộc.
Tái bút: Nhiều người khi đọc những bài và ý kiến như thế này thường hỏi
một cách hằn học rằng “ông có phải là người Việt Nam hay không mà phê phán đất
nước như thế”, “ông đã làm gì cho đất nước này”, hay "nói thì hay, vậy giải pháp
là gì", v.v. Tôi nghĩ những câu hỏi đó không tốt mấy, và có phần ... lạc đề.
Vấn đề là cái xấu đàng hoành hành đất nước này, chứ đâu phải tôi là ai
hay tôi đã làm gì cho đất nước. Chẳng lẽ chỉ có người có công và đóng góp cho
đất nước mới được “phép” phê bình sao. Nghĩ như thế thì e rằng quá nhỏ mọn. Mà,
muốn biết tôi đã làm gì thì cũng chẳng khó khăn gì trong thời đại google này.
Giải pháp nó nằm ngay ở mỗi cá nhân chúng ta. Mỗi người cần phải làm tốt
và sống tử tế là giải pháp tốt nhất để đẩy lùi cái ác, cái xấu, cái bất công,
cái bất cập trong xã hội.
