Nằm trên địa phận xã Xuân Phương thuộc huyện Xuân Trường, Vương cung Thánh đường Đức Mẹ Phú Nhai là một trong những công trình tôn giáo nổi tiếng nhất của Giáo phận Bùi Chu, được xây dựng từ năm 1881 trên một diện tích khá rộng lớn.
Nguyên vào năm 1858 tức 10 năm sau khi giáo phận Bùi Chu được thành lập, các cộng đoàn Công giáo Việt Nam nói chung và giáo phận Bùi Chu nói riêng đang rơi vào một hoàn cảnh bi đát, việc giữ đạo và truyền giáo gặp nhiều khó khăn và thử thách. Cũng vào thời điểm này, tại Lộ Đức (Lourde – Pháp), Đức Mẹ đã hiện ra với một thiếu nữ tên Bernadette và xưng mình là Đấng vô nhiễm nguyên tội. Giám mục giáo phận Bùi Chu lúc bấy giờ là Valentino Berrio Ochoa Vinh đã cùng với linh mục Emmanuel Riano Hòa cầu nguyện cùng Đức Mẹ Vô Nhiễm và dâng ý nguyện khi tình hình bình yên trở lại, Giáo phận sẽ tuyên nhận Đức Mẹ làm bổn mạng và xây dựng mội ngôi đền thờ xứng đáng để tôn kính Người.
Trước lời cầu xin khẩn thiết và sốt sắng của các đấng bậc và đoàn chiên đang dần tan tác, Đức Mẹ đã khấng nhậm lời. Tuy giám mục Vinh đã tử đạo năm 1861 (được phong hiển thánh ngày 19-6-1988) nhưng linh mục Hòa cũng đã được đưa lên hàng giám mục vào năm 1868. Nhớ lời đoan hứa năm xưa, ngài đã cùng linh mục Isaac Barquero Ninh xây dựng ngôi đền kính Đức Mẹ Vô Nhiễm vào năm 1881 tại Phú Nhai và công bố việc nhận Đức Mẹ làm bổn mạng của Giáo phận. Ngài cũng đã cho tổ chức trọng thể lễ mừng kính tước hiệu “Đức Mẹ Vô Nhiễm” vào ngày 8-12 hàng năm và kêu gọi các đấng bậc, con dân của giáo phận tập trung về Phú Nhai vào dịp này để mừng kính và tạ ơn Đức Mẹ.
Do ngôi đền ban đầu được xây dựng trong hoàn cảnh kinh tế còn eo hẹp, chưa được như lòng mong ước nên đến năm 1916, giáo quyền đã có kế hoạch xây dựng một ngôi đền thờ lớn hơn. Sau 7 năm xây dựng đã hoàn tất vào năm 1923 và được Giám mục Bùi Chu Munagori Trung khánh thành vào dịp lễ Đức Mẹ Vô Nhiễm (8-12-1923). Đáng tiếc là cơn bão ngày 30-9-1929 đã làm sụp đổ công trình này.
Với sự giúp đỡ của các giáo phận trong cả nước và sự đóng góp tích cực của giáo dân trong giáo phận, công trình tái thiết đã được tiến hành ngay. Sau 4 năm nỗ lực, ngôi đền thờ mới nguy nga mang phong cách kiến trúc Gothique Pháp đã được hoàn thành năm 1933, với chiều dài 88m, rộng 27m, cao 30m và hai ngọn tháp cao 44m. Tại hai ngọn tháp có đặt 4 quả chuông là sản phẩm được đặt đúc từ Pháp với trọng lượng lần lượt là 2.000kg, 1.200kg, 600kg và 100kg.
Trải qua gần 80 năm hiện diện với bao biến động của thiên nhiên và thời cuộc, đền thánh đã qua nhiều lần tu sửa, lớn nhất là vào năm 1990 nhưng về đại thể vẫn không có gì thay đổi. Vinh dự đã đến với Đền thánh Đức Mẹ Phú Nhai khi nơi đây được nâng lên hàng Vương cung Thánh đường – một danh hiệu tôn vinh đặc biệt mà vị đứng đầu Giáo hội ban tặng cho một số nhà thờ do tính cách cổ kính hoặc có tầm quan trọng trong lịch sử phát triển của giáo hội.
Tưởng cũng nên biết, Việt Nam hiện có 4 nhà thờ được nhận danh hiệu cao qúy này, đó là Tiểu Vương cung Thánh đường La Vang (Tổng giáo phận Huế, bằng sắc chỉ “Magno Nos” ngày 22-8-1961), Vương cung Thánh đường Đức Bà Sài Gòn (Tổng giáo phận thành phố Hồ Chí Minh, bằng sắc chỉ “Spectabile Monomentum” ngày 13-11-1962), Tiểu Vương cung Thánh đường Đức Mẹ Phú Nhai (giáo phận Bùi Chu – Tháng 8-2008) và Vương cung Thánh đường Sở Kiện (Tổng giáo phận Hà Nội – được thông báo từ cuối tháng 4-2010).
Mai Kim Thành
